Բրունո Լատուրի և Նիկոլայ Շուլցի Էկոլոգիական դասակարգի ձևավորման մասին․ հուշագիր (2022) աշխատությունը նորովի է մոտենում քաղաքական պայքարի ներկայիս իրականությանը։ Հեղինակները պնդում են, որ դասակարգային հակասությունների ավանդական ձևաչափը՝ հիմնված արտադրության և բաշխման շուրջ վեճերի վրա, այլևս չի համապատասխանում էկոլոգիական ճգնաժամերով պայմանավորված ներկա մարտահրավերներին։ Նրանք առաջարկում են ձևավորել նոր էկոլոգիական դասակարգ, որը միավորելու է մարդկանց՝ ելնելով ոչ թե տնտեսական գործոնից, այլ երկրային գոյության հետ ունեցած կապից։

Լատուրը և Շուլցը քննադատում են մարքսիզմը, որը

«…ցուցադրում է իր տկարությունը, կենտրոնանալով արտադրական հարաբերությունների վրա՝ որպես հակամարտության հիմնական աղբյուր, և անտեսելով տարածական պայմանները, որոնք ենթադրում են այդ հակամարտությունները» (էջ 18)։

Լատուրի ու Շուլցի մեթոդաբանական մոտեցումը՝ լինելակերպի նոր պայմանների ձևավորումը և պատմական զգացողության վրա հիմնված մտածողությունը, փոխարինում է վերացական ունիվերսալիզմը։ Զարգացման դասական ընկալումը նրանք վերաիմաստավորվում են տեղայնացված մարդկային և ոչ մարդկային գործորդներից կազմված էկոհամակարգերի ծաղկման ու բարգավաճման գաղափարի միջոցով։

Չնայած տեսական ներգրավվածությանը` նրանց ծրագիրը որոշիչ կետում խարխլվում է։ Լատուրն ու Շուլցը էկոլոգիական սուբյեկտիվությունը մեկուսացնում են կապիտալիզմից, գաղութացումից, ռասայականությունից և գենդերային աշխատանքից՝ շրջանցելով ճգնաժամի կառուցվածքային առանցքները։ Հետևաբար, նախքան մարքսիզմից շեղվելը, պետք է վերագնահատել Մարքսի էկոլոգիական վերլուծության կարևորությունը։

Ի հակադրություն Լատուրի մատերիալիզմին՝ մարքսյան մատերիալիզմը ճանաչում է մարդու և երկրի միջև գոյություն ունեցող դիալեկտիկական նյութափոխանակությունը (Stoffwechsel)։ Կապիտալում Մարքսը ցուցադրում է, թե ինչպես է  կապիտալիստական արտադրությունը խզում այդ կենսական կապը՝ հատկապես քաղաքների ու գյուղերի միջև բաժանման խորացման միջոցով։ Հողի բերրիության պտուղների արտահանումը՝ արդյունաբերական քաղաքները սնուցելու նպատակով, սպառում է բնական ռեսուրսները՝ խաթարելով վերականգնողական ցիկլերը։

Հասարակագետ Ջոն Բելամի Ֆոսթերը (1999) վերակենդանացնում է այս միտքը՝ նյութափոխանակության խզում (metabolic rift) հասկացության միջոցով։ Նա ցույց է տալիս, որ կապիտալիզմը ոչ միայն սոցիալական, այլև էկոլոգիական օտարում է առաջացնում՝ բնությունը վերածելով ապրանքայնացված տարածքի․

«Կապիտալիզմը խզում է մարդկության և երկրի նյութափոխանակությունը, ինչը հնարավոր չէ վերականգնել առանց կապիտալիստական համակարգից դուրս գալու» (էջ 380)։

Այդ խզումը պարզապես ռեսուրսների անարդյունավետ կառավարում չէ. այն կապիտալիստական հարաբերությունների կառուցվածքային հետևանք է, որոնք ձևավորում են աշխատանքը, մասնավորեցնում հողը և բնությունը դիտարկում որպես անսահմանափակ սպառման ու կուտակման աղբյուր։

Ֆոսթերն (2010) ընդգծում է, որ այս խզման հաղթահարումը պահանջում է ոչ թե զուտ տեխնոլոգիական լուծումներ, էթիկական ու մշակութային փոփոխություն (վերջինս Լատուրի ու Շուլցի առաջարկն է), այլ՝ հասարակության և բնության փոխհարաբերությունների հեղափոխական վերակազմավորում՝ հիմնված կոլեկտիվ վերահսկողության և գիտակցված փոխանակման վրա։

Այս համատեքստում՝ Լատուրի և Շուլցի բարգավաճման (prosperity) ծրագիրը՝ սահմանների մեջ ծաղկման (thriving within limits) վերաիմաստավորումը, կարծես, արձագանքում է կապիտալիստական էքսպանսիոնիզմի վերաբերյալ մարքսյան քննադատությանը, սակայն, էթիկական և մշակութային փոփոխության անհրաժեշտությունից անդին չի դիմագրավում այն ուժերին, որոնք հարկադրում են գերազանցել էկոլոգիական սահմանները։ Ինչպես Ֆոսթերն ու Քլարկը (2016) նշում են՝ Մարքսը պատկերացնում էր բարգավաճումը որպես կայուն և կոլեկտիվ նյութափոխանակություն։

Աշխարհագրագետ Քաթրին Յուսոֆը (2018) այս քննադատությանը հավելում է Անթրոպոցենի ռասայականացված պատմության շրջանակը՝ ընդգծելով, որ`

«Չկա Անթրոպոցեն առանց պլանտացիացեն (Plantationcene)*` առանց ռասայական կապիտալի հանրահաշվի և դրա քերականության» (էջ 13)։

Չնայած տարածքային կապվածության հանդեպ Լատուրի և Շուլցի հետաքրքրությանը, նրանք չեն անդրադառնում նրան, թե ինչպես է ռասայական կապիտալիզմը բնիկ և սև համայնքներին զրկել իրենց հողերից։ Առանց այս պատմության՝ տարածքայնությունը վերածվում է ռոմանտիկ պատկանելիության, որը ջնջում է զրկանքի կառուցվածքները։

Լատուրն ու Շուլցը նաև ներկայացնում են ծնունդ տալը (engendering)՝ որպես գոյության պայմանների ձևավորման ու վերարտադրության քաղաքական գործընթաց։ Սակայն նրանք չեն անդրադառնում այս գործընթացի գենդերային և ռասայականացված առանցքներին։

Էկոֆեմինիստ հասարակագետներ Մարիա Միզը (1993) և Վանդանա Շիվան (1988) վաղուց պնդում են, որ կապիտալիստական զարգացումը հիմնված է կանանց վերարտադրողական աշխատանքի, բնիկների գիտելիքի համակարգերի և ապրուստի տնտեսությունների (subsistence economies) բռնի յուրացման վրա։ Միզն ընդգծում է, որ կապիտալիստական բարգավաճումը պայմանավորված է «կանանց, բնության և գաղութների գաղութացումով»։

Էկոֆեմինիստ հասարակագետ Արիել Սալեհն (1997) հետագայում ամփոփում է այս գաղափարը՝ նշելով․

«Մետաարդյունաբերական աշխատանքը մնում է անտեսանելի, չնայած, որ այն պահպանում է և՛ մարդկային կյանքը, և՛ էկոհամակարգերը» (էջ 19)։

Այսպիսով` առանց վերարտադրողական և խնամքի աշխատանքի նյութական հիմքի ճանաչման՝ Լատուրի և Շուլցի` նոր կապակցվածություններ «ծնունդ տալու» հայեցակարգը վտանգում է մնալ վերացական՝ կտրված հենց այն իրականությունից, որն էկոլոգիական և սոցիալական կյանքը հնարավոր է դարձնում։

Կարելի է մեջբերել քաղաքագետ և պատմագետ Ֆրանսուազ Վերժեին (2021), ով պնդում է, որ էկոլոգիական արդարության ճշմարիտ ձևը կարող է կառուցվել միայն «ռասայական կապիտալիզմի ավերակների, այլ ոչ թե դրա վերանորոգման վրա» (էջ 78)։

Միաժամանակ` մարդաբան Աննա Ցինգը (2015) հիշեցնում է, որ կապիտալիզմի ավերակներում ծաղկումը կախված է անկայուն փոխկապակցվածություններից․

«Անկայունությունը մեր ժամանակի պայմանն է։ Դա մյուսների նկատմամբ խոցելի լինելու պայմանն է» (էջ 2)։

Ոչ մարդկային գործորդների հետ համատեղ գոյության անհրաժեշտությունն ընդգծելով հանդերձ՝ Լատուրն ու Շուլցը շրջանցում են կապիտալիստական շահագործման կառուցվածքային քննադատությունը։

Մարդաբան Դեբորա Բըրդ Ռոուզը և Վերժեն առաջարկում են ապագաղութային էթիկական հայացքներ, որտեղ բնիկ գիտելիքները, ռասայական արդարությունը և փոխադարձությունը մարդկանց և Երկրի միջև փոխհարաբերությունների հիմքում են։ Ի հավելումն` բնապահպանական արդարության տեսաբան Ջովաննա Դի Կիրոն հիշեցնում է, որ իսկական էկոլոգիական քաղաքականությունը ձևավորվում է այն համայնքներում, որոնք առավել տուժել են էկոլոգիական անարդարություններից։

Այս դիտարկումները միասին բացահայտում են Լատուրի և Շուլցի տեսլականի սահմանափակումները։ Ինչպես Ֆոսթերը նշում է․

«Մարդկության և բնության միջև նյութափոխանակության ռացիոնալ կարգավորումը պահանջում է համակարգային, հեղափոխական փոփոխություն, ոչ պարզապես աֆեկտիվ, էթիկական շրջադարձեր» (2010)։

Վերաիմաստավորված էկոլոգիական քաղաքականությանն անհրաժեշտ է կապիտալիզմի ապամոնտաժում, ռասայական հիերարխիաների քննադատություն, վերարտադրողական աշխատանքի արժևորում և բնիկ ինքնիշխանության ճանաչում։

Լատուրի և Շուլցի գիրքը արժեքավոր է որպես երևակայական սադրանք, որն առաջ է քաշում էկոլոգիական գիտակցությունը` որպես քաղաքական առաջնահերթություն։ Բայց առանց կառուցվածքային խորության՝ այն մնում է վերացական։

Ապագայի էկոլոգիական քաղաքականությունը պետք է կենտրոնանա ոչ միայն նոր սուբյեկտների ձևավորման, այլ նաև այնպիսի համաշխարհային իրակույթների ստեղծման վրա, որոնք ունակ են դիմակայելու շահագործմանը, ամոքելու մոլորակի վերքերը և աջակցելու կյանքի բոլոր ձևերի ծաղկմանը։

Ծանոթագրություններ

* Նյութափոխանակության խզում հասկացությունը բխում է Մարքսի «Կապիտալից» (հատոր 1, գլուխ 15), որտեղ նա նկարագրում է, թե ինչպես է կապիտալիստական գյուղատնտեսությունը խախտում հողի բնական սննդատարրերի ցիկլերը։ Ֆոսթերի մեկնաբանությունը (1999) վերակենդանացրնում է Մարքսի աշխատանքի այս էկոլոգիական չափումը՝ զգալիորեն ազդելով ժամանակակից էկոլոգիական սոցիոլոգիայի և քաղաքական էկոլոգիայի վրա։

** Պլանտացիացեն տերմինը, որը շրջանառել են Հարավեյը, Ցինգը, Մքքիթրիքը և Յուսոֆը, վերաձևակերպում է Անթրոպոցենը՝ ընդգծելով, թե ինչպես են միաբուսակության, ռասայականացված աշխատանքի և արդյունահանման միջոցով կառուցված պլանտացիոն տնտեսությունները ստեղծել ներկայիս ճգնաժամի էկոլոգիական պայմանները։

Գրականության ցանկ 

Di Chiro, G. (1998). Environmental justice from the grassroots: Reflections on history, gender, and expertise. In C. Gaard (Ed.), Ecofeminism: Women, animals, nature (pp. 253–270). Temple University Press.

Foster, J. B. (1999). Marx’s theory of metabolic rift: Classical foundations for environmental sociology. American Journal of Sociology, 105(2), 366–405. https://doi.org/10.1086/210315

Foster, J. B. (2010). Marx’s ecology in the 21st century. Retrieved from https://johnbellamyfoster.org/wp-content/uploads/2010/03/2010_Marxs-Ecology-in-the-21st-Century.pdf

Foster, J. B., & Clark, B. (2016). Marx’s ecology and the left. Monthly Review, 68(2), 1–15. https://rowlandpasaribu.wordpress.com/wp-content/uploads/2022/02/john-bellamy-foster-2016-marxs-ecology-and-the-left.pdf

Latour, B., & Schultz, N. (2022). On the emergence of an ecological class: A memo. Polity Press.

Rose, D. B. (2011). Wild dog dreaming: Love and extinction. University of Virginia Press.

Salleh, A. (1997). Ecofeminism as politics: Nature, Marx and the postmodern. Zed Books.

Shiva, V. (1988). Staying alive: Women, ecology and development. Zed Books.

Tsing, A. (2015). The mushroom at the end of the world: On the possibility of life in capitalist ruins. Princeton University Press.

Vergès, F. (2021). A decolonial feminism. Pluto Press.

Yusoff, K. (2018). A billion Black Anthropocenes or none. University of Minnesota Press.