գրախոսությունը` Թագուհի Թորոսյանի
խմբագրումը` Քնար Խուդոյանի

Արմատական ապագայատեսումներ* աշխատության մեջ Թ. Ջ. Դեմոսը անդրադառնում է քաղաքակրթական փլուզման ակնհայտ նշաններին՝ էկոլոգիական ավերածություն, ժողովրդավարական հետընթաց, համակարգային անհավասարություն և Հոլոցենի (երկրաբանական ներկա փուլ) մոլորակային կենսահամակարգերի քայքայում։ Նա այս ճգնաժամերը ներկայացնում է ոչ թե որպես մեկուսացված աղետների շարք, այլ որպես դարերի ընթացքում շարունակական ռասայական և գաղութային շահագործման հետևանքներ։

Դեմոսը հետազոտում է ժամանակակից գլոբալ ճգնաժամերի տիրույթը՝ կլիմայի փոփոխություն, համաճարակներ, ռասայական անարդարություն, տնտեսական անկայունություն, տեսակների ոչնչացում և իշխանապետության վերածնունդ՝ դրանք համարելով ոչ թե որպես հանկարծակի խզումներ, այլ որպես շարունակական վիճակներ, որոնք երկար ժամանակ սպառնացել են լուսանցքայնացված համայնքների կյանքին։ Այս պայմաններն իրենց շարունակում են դեպի ներկան՝ նոր ձևերի ներքո պահպանելով իրենց կառուցվածքային բռնությունը։

Դեմոսի հարցումների առանցքում ընկած է սպեկուլյատիվ հարցադրումը՝ ի՞նչ ապագաներ են հնարավոր համակարգային փլուզման պայմաններում, և ո՞ր համայնքներն են դրանցում ձևավորելու կամ գոյատևելու: Փլուզման լոկ քարտեզագրման փոխարեն` նա առաջադրում է երևակայական ռազմավարություններ, որոնք դուրս են գալիս իշխանության արմատացած համակարգերից։ Ինչպիսի՞ն կարող է լինել կապիտալիզմից, գաղութատիրությունից և գծային առաջընթացից ազատագրված ապագան։ Եվ ի՞նչ քայլեր են անհրաժեշտ քննադատությունից դեպի ստեղծագործություն անցնելու համար։

Ինչպե՞ս է Դեմոսի կողմից Անջելա Դեյվիսի արմատականի սահմանման` իրերն արմատից ըմբռնելու վկայակոչումը վերաիմաստավորում ապագայատեսման գաղափարը՝  ոչ որպես զուտ սպեկուլյատիվ, այլ արմատավորված հիմնարար պատմական, կառուցվածքային և համակարգային վերափոխման մեջ:

Այս հարցերին պատասխանելու համար Դեմոսը պնդում է, որ մենք պետք է վերակազմավորենք մեր հարաբերությունը ժամանակի հետ։ Հիմնվելով բնիկ, սև, քվիր, բազմատեսակ և հակակապիտալիստական համայնքների կենսափորձում արմատավորված ապագայատեսական հեռանկարների վրա՝ նա ուսումնասիրում է այլընտրանքային ժամանակաքաղաքականություն (chronopolitics), որը դիմադրում է փլուզման ճակատագրապաշտությանը և փոխարենը`  առաջ է մղում գալիք արդարությունը։

Արվեստային և ակտիվիստական պրակտիկաներն այս համատեքստում դառնում են վճռորոշ։ Դեմոսը ցույց է տալիս, որ փորձարարական արվեստը, թվային մեդիան և արմատային (grassroots) շարժումները բերիի հող են արմատական ապագաների պատկերացման և իրականացման  համար։ Այս պրակտիկաները մերժում են առաջընթացի արևմտյան հեռաբանությունը (teleology) և փոխարենը` հիմնվում են սև արմատական ավանդույթների, բնիկ գոյաբանությունների և հակակապիտալիստական երևակայության վրա։ Օրինակ, բնիկների ժամանակայնությունները առաջնահերթություն են տալիս ցիկլիկ ժամանակին, որտեղ անցյալը, ներկան և ապագան միավորվում են նախնիների գիտելիքի, էկոլոգիական ռիթմերի և մարմնավորված ծիսակարգերի միջոցով։ Նման ժամանակագրությունները առաջարկում են մարմնավորված, տեղահեն ժամանակայնություն, որն էական է մշակութային տոկունության և էկոլոգիական հոգածության համար։

Դեմոսն ընդգծում է բազմաթիվ կոլեկտիվներ և նախաձեռնություններ՝ սկսած աֆրոապագայատեսական միջամտություններից, ինչպիսիք են Սև քվանտային ապագայատեսումը (Black Quantum Futurism) և Otolith խումբը, մինչև ակտիվիստ-արվեստ հիբրիդներ, ինչպիսիք են Super Futures Haunt Qollective (SFHQ)-ը, Forensic Architecture և Extinction Rebellion-ը։ Այս նախագծերը բացահայտում և մարտահրավեր են նետում ինքնության, ժամանակի և իշխանության գերիշխող պատումներին։ Խմբերը, ինչպիսիք են The Red Nation-ը և Indigenous Environmental Network-ը, իրենց բնապահպանական արդարության շրջանակներում  կենտրոնացնում են ինքնիշխանությունը և համերաշխությունը համահունչ գլոբալ դաշինքների հետ, ինչպիսին է Կլիմայական արդարության դաշինքը (Climate Justice Alliance)։

Ժամանակայնության իր վերլուծության միջոցով Դեմոսը բացահայտում է, թե ինչպես են արվեստագետները կիրառում սպեկուլյատիվ ռազմավարություններ՝ ապագան վերակազմավորելու որպես ամոքման, դիմադրության և արմատական վերափոխման տարածք։ Թ.Ջ. Քաթհենդի Նորոգություն (Restoration, 2018) աշխատանքը, որպես NDN գոյատևման եռերգության (NDN Survival Trilogy) մաս, Արդյունահանումների (Extractions) և Պակաս մահացու ֆետիշների (Less Lethal Fetishes) հետ միասին, պատկերացնում է հետաղետային  լանդշաֆտ, որը կրում է վերականգնողական ներուժ։ Միասին` այս աշխատանքները միահյուսում են էկոլոգիական բռնությունը, գաղութային հետևանքները և քվիր ապագայությունը՝ մարտահրավեր նետելով գերիշխող ժամանակագծերին և իշխանության համակարգերին։

Այս գեղարվեստական երևակայականներում ապագան ոչ թե պարզապես նպատակակետ է, այլ` վիճարկվող տարածք, որտեղ հետադարձ պատճառականությունը, ժամանակաքաղաքական ազդեցությունը և կանխադրական տարրերը զորակոչվում են՝ խափանելու այն, ինչը Սև քվանտային ապագայատեսում կոլեկտիվի (Black Quantum Futurism Collective) Ռաշիդա Ֆիլիփսը անվանում է տիր/ոջ [ժամացույցի տիեզերք]՝ ժամանակային ռեժիմ, որն անհավասարաչափ է բաշխում շարժունակությունը, կարողունակությունը և ապագայության (futurity) հասանելիությունը։

Ըստ Դեմոսի` այս դիմադրությունը գծային, իմպերիալիստական ժամանակին արձագանքում է քաղաքական մարդաբան Յարիմար Բոնիլիայի հուսալի հոռետեսություն և Ջոն Բերգերի անպարտ հուսահատություն հասկացություններին, որոնք երկուսն էլ նկարագրում են արդիականության խաթարված խոստումների ավերակների մեջ շարունակվող տևական զգացումներ։ Արվեստագետ Քանուփա Հանսկա Լուգերը զորեղ կերպով մարմնավորում է այս ժամանակային կայունությունը իր Մենք վերապրում ենք քեզ (We Survive You, 2021) հանրային արվեստի գործում, որն Ապագա նախնական տեխնոլոգիաներ (Future Ancestral Technologies, 2021) շարքի` բնիկների ապագայականությունը որպես այժմում ներառված կենդանի ներկայություն հաստատող մաս է, այլ ոչ` պարզապես հետաձգված իդեալ։

Նմանապես` Քրիստա Քիմի Մարսի տունը (Mars House, 2021)` աշխարհի առաջին NFT տունը և Ալիշա Բ. Ուորմսլիի Սև մարդիկ կան ապագայում (There Are Black People in the Future, 2017) ներկայացնում են սպեկուլյատիվ լանդշաֆտներ, որոնք պայմանավորված են տեխնոկապիտալիզմով և թվային արդյունահանմամբ, սակայն վերաիմաստավորում են ապագայությունը որպես հոգածության, ներկայության և դիմադրության տարածք, այլ ոչ` կապիտալիստական կուտակման շարունակություն։

Զարգացնելով այն, ինչ Դեմոսը անվանում է աբոլիցիոնիստական գեղագիտություն, Օթոլիթ խմբի սպեկուլյատիվ տեսակնարկները, հատկապես ԱՆՎԵՐՋՈՒԹՅՈՒՆ հանած անվերջություն (INFINITY Minus Infinity, 2019), կիրառում են քորեոպոետիկ տեխնիկաներ, որոնք առաջացնում են մարմնավորված անսահմանելիություն (indeterminacy)։ Նրանց աշխատանքը մերժում է Լուսավորության ժամանակագրությունները, ռասայականացված ռացիոնալությունը և նեկրոսպեկուլյատիվ կապիտալիզմը, որտեղ պատմական բռնությունը ֆինանսականացվում է՝ շարունակական ճնշումը սնելու համար։

Դեմոսը պնդում է, որ այս գեղագիտական միջամտությունները սերտորեն համապատասխանում են Վալթեր Բենյամինի Պատմության հասկացության մասին աշխատության ութերորդ թեզին, որտեղ նա ճնշվածների ավանդույթը վկայակոչում է որպես ուժ` ունակ պատռելու միատարր, պատմապաշտական ժամանակը և հեղափոխական հնարավորություններ  բացելու ժամանակային անջատման և քաղաքական երևակայության միջոցով։

Բողոքի արվեստի (protest art) իր վերլուծության մեջ Դեմոսը հղում է  Ապագաղութականացնել այս տեղը (Decolonize This Place) նախաձեռնությանը և 2021 թ. Գործադուլ MoMA (Strike MoMA) արշավին, ցուցադրելով, թե ինչպես են արվեստային միջամտությունը և կոալիցիա կազմելը վերածվում հաստատութենական համակցության զորեղ քննադատությունների։ Այս շարժումները միավորում են տարաբնույթ խմբեր՝ հակաջենտրիֆիկացիոն (anti-gentrification) ակտիվիստներ, պատերազմի դեմ պայքարողներ, քվիր կոլեկտիվներ և այլոք, ովքեր կառուցվածքային փոփոխություններ են պահանջում։

Դեմոսը նաև անդրադառնում է Ժաննա վան Հեսվեյկի Վարժանքներ` հանուն դեռ չեղածի (Trainings for the Not-Yet, 2019-20) և Յոնաս Ստալի ու Ֆլորիան Մալցախերի Վարժանք` հանուն ապագայի (Training for the Future, 2019) նախագծերին, որոնք ուսումնասիրում են կոլեկտիվ երևակայության և դիմադրության մշակման մեթոդներ։ Իրավաքաղաքական միջամտություններ, ինչպիսին է Ստալի և Յան Ֆերմոնի Կոլեկտիվացնել Ֆեյսբուքը (Collectivize Facebook) արշավը և անդրազգային շարժումները, ինչպիսին է Պրոգրեսիվ Ինտերնացիոնալի Ամազոնին ստիպե՛նք վճարել (Make Amazon Pay) նախաձեռնությունը, ցույց են տալիս ընդհանուր թվային տարածքների վերաիմաստավորման և կորպորատիվ շահագործմանը դիմակայելու ջանքերը։

Հղացական մակարդակում Դեմոսը ներկայացնում է ժամանաքաղաքականությունը՝ ժամանակի քաղաքական կառուցվածքավորումը՝ որպես միջոց` հակադրվելու կապիտալիստական ռեալիզմին` օգտագործելով փիլիսոփա Մարկ Ֆիշերից փոխառված եզրը։ Նա զգուշացնում է կանաչ կապիտալիզմի և ալգորիթիկ կառավարման վտանգների մասին, որոնք առաջարկում են կայունության կեղծ խոստումներ՝ միաժամանակ ամրապնդելով գոյություն ունեցող հիերարխիաները։ Դրա փոխարեն նա առաջարկում է ճեղքող ապագաների (ruptural futures) հղացքը, որոնք այլընտրանքային ժամանակային պրակտիկաների միջոցով բացում են արմատական հնարավորություններ։

Թի Ջեյ Դեմոսը ներկայացնում է Ճանաչողություն կերտող ֆեմինիստական կոլեկտիվը (La Colectiva Feminista en Construcción) որպես ակտիվ արտիվիստական պրակտիկայի օրինակ, որը բողոքի գործողությունները վերածում է Պուերտո Ռիկոյի համար վերափոխող նոր հնարավորությունների։ Հատուկ մոտեցում ցուցաբերելով գաղութային պարտքի ճգնաժամի հանդեպ՝ կոլեկտիվը ցույց է տալիս, որ Պուերտո Ռիկոյի ժողովուրդը չի կարող վերածվել պարզապես պարտապանների։ Նրանք պնդում են, որ պուերտոռիկացիներն իրականում պարտատերերն են ու արժանի են  արդարության՝ այն դարավոր գաղութային և կապիտալիստական շահագործման համար, որին ենթարկվել են։ Այս վերափոխող հայացքի միջոցով կոլեկտիվը պայքարում է նեոլիբերալ համակարգերի դեմ՝ միաժամանակ վերականգնելով պատմական ուժային հարաբերությունները։

Պատկերապատումներով, բողոքի ակցիաներով և համայնքային աշխատանքով կոլեկտիվը միավորում է մարդկանց՝ բռնաճնշող համակարգերին դիմադրող համատեղ քաղաքական ձայն ձևավորելու համար։ Նրանց աշխատանքը համահունչ է Քոմբահի գետի կոլեկտիվի (Combahee River Collective) այն պահանջի հետ, որ ազատագրումը հնարավոր է միայն բոլոր ճնշող համակարգերի ապամոնտաժման միջոցով։ Կոլեկտիվի անդամ Չարիզ Բարդըն-Սթելլիի համաձայն՝ ինքնությունն է գտնվում քաղաքականության մեջ և ոչ` քաղաքականությունն ինքնության մեջ, և որ քաղաքական ինքնությունը ձևավորվում է համակարգված համատեղ գործողությունների միջոցով։ 

Համերաշխությունը (solidarity), Դեմոսի կարծիքով, առաջանում է ոչ թե ինքնությունից, այլ ընդհանուր քաղաքական հանձնառությունից։ Տարբերակելով մարմնավորման համերաշխության, աֆեկտի համերաշխության և գեղագիտական համերաշխության միջև ու հիմնվելով փիլիսոփա Օլուֆեմի Տայվոյի հմտաբանական հպատակության (epistemic deference) քննադատության և քաղաքական տեսաբան Ջոդի Դինի ընդհանրական ընկեր (generic comrade) հասկացության վրա, Դեմոսը պնդում է, որ համերաշխությունը պետք է գործի տարբերությունների միջով՝ դիմադրելով քաղաքականությունը անձնական ինքնությանը վերածելու լիբերալ մղմանը։ Սվ կյանքերը կարևոր են (Black Lives Matter) գրող և ակտիվիստ Քիանգա-Յամահտտա Թեյլորի` դեպի տարբերությունը բացվելու (opening onto difference) կոչը նպաստում է այս տեսակետին՝ հիմնելով այն ապստամբական համընդհանրականության քաղաքականության` կազմակերպման ընդարձակ, կոլեկտիվ ձևի մեջ, որը մերժում է ինքնությունահեն լիբերալիզմի փակումները։

Դեմոսը պնդում է, որ համերաշխությունը պետք է լինի թե՛ ժամանակային, թե՛ քաղաքական էվոլյուցիոն պրակտիկա, որը ձևավորվում է հետփլուզման հասարակությունների կառուցման շարունակական պայքարում՝ հիմնված հոգածության, փոխադարձության և համակարգային վերափոխման վրա։ Փլուզումը, այս տեսանկյունից, վերջ չէ, այլ արդյունավոր (generative) շեմ՝ ապստամբական ստեղծարարության և ապագաղութային վերակողմնորոշման տարածք։

Այդուհանդերձ` գիրքը մի կարևոր բան  բաց է թողնում։ Չնայած համոզիչ տեսլականի` Արմատական ապագայատեսումները շրջանցում է ապագայատեսում (futurism) եզրի մեջ ներդրված պատմական հակասությունները։ Դեմոսի նախագիծը կշահեր 20-րդ դարասկզբի ապագայատեսման հետադիմական կողմերի, հատկապես նրա իտալական տարբերակի` ֆաշիզմի, բռնության և տեխնո-ուտոպիականության հռչակման հետ առերեսվելով:  Այս ժառանգությունն անտեսելը արմատական ապագայատեսումը առանց նախորդող հասկացություն ներկայացնելու վտանգ է ներկայացնում՝ թուլացնելով իմպերիալիստական և ավերիչ ծագումնաբանություններից լիովին հրաժարվելու նրա ներուժը։

Տեքստը կարող էր լրացվել այլընտրանքային ապագայատեսական ավանդույթների, հատկապես` Ռուսաստանից և Արևելյան Եվրոպայից սերող փորձերի հերկմամբ (reclaim)` վկայակոչենք Ալեքսանդր Բոգդանովի և Վելիմիր Խլեբնիկովի ստեղծագործությունը, ովքեր նույնպես երևակայում էին տիեզերական կոլեկտիվիզմ, համակարգային վերակազմակերպում և բանաստեղծական համընդհանրականություն։ Բոգդանովի Տեկտոլոգիան՝ համակարգերի տեսության և էկոլոգիական մտածողության նախընթացը, և Խլեբնիկովի սպեկուլյատիվ լեզվաբանական փորձերը արտացոլում են Դեմոսի պաշտպանած շատ արժեքներ։

Այս արմատական հակապատմության ճանաչումը Արմատական ապագայատեսումները կտեղակայեր քաղաքական երևակայության ավելի տևական դիալեկտիկայի շրջանակում, որտեղ ապագան միշտ եղել է վիճարկվող տարածք։ Առաջ մղելով այս շարունակականությունը` Դեմոսը կկարողանար խորացնել իր ժամանակաքաղաքական քննադատությունը և ավելի լավ ցույց տալ, որ ազատագրված ապագաները երբեք չեն ստեղծվում ex nihilo՝ դրանք առաջանում են պատմության լարվածություններից և հակասություններից։

Այսպիսով` Արմատական ապագայատեսումները կարևոր հավելում է կլիմայական արդարության, ապագաղութացման և ժամանակի քաղաքականության շուրջ ժամանակակից բանավեճերում։ Համերաշխությունը միաժամանակ որպես ժամանակային և քաղաքական ուժ վերապատկերացնելու Դեմոսի կոչը` նշված վերապահումներով , բացում է կոլեկտիվ վերափոխման նոր ուղիներ՝ կապիտալիստական ռեալիզմի ավերակներից անդին։

*Տեքստում օգտագործված ապագայատեսում եզրույթը թարգմանական նորաբանություն է, որն ընտրվել է ֆուտուրիզմ կամ ապագայապաշտություն եզրերի փոխարեն։ Թեև վերջինս հայտնի է 20-րդ դարասկզբի ավանգարդիստական շարժման համատեքստում, Թի Ջեյ Դեմոսի աշխատության և բերված օրինակներում այն կիրառվում է ավելի ընդլայնված իմաստով՝ ընդգրկելով գեղարվեստական, քաղաքական և հակագաղութային պատկերացումներ ապագայի մասին։

Ապագայատեսումն արտահայտում է ապագայի վերափոխիչ, տեսլականային ընկալումը։ Թարգմանական այս ընտրությունը միաժամանակ հաղթահարում է տերմինի պատմական հակասությունները և ընդգծում է հեղինակի քննադատական ու էկոլոգիական շեշտադրումները։

Այսպիսով` ապագայատեսումը տեղայնացված ձևով արտահայտում է ապագայի վերաբերյալ տեսական և պատկերավոր մտածողության այլընտրանքային ուղիները։